Jak zapachy karmią nasz mózg i wpływają na emocje?

Takie żywe skojarzenie między zapachem a konkretną sytuacją z przeszłości często nazywane jest „efektem Prousta” od nazwiska francuskiego pisarza, który w swoim dziele W poszukiwaniu straconego czasu opisuje, jak zapach magdalenek przywołuje u niego falę wspomnień z dzieciństwa.
Zdolność wyodrębniania zapachów z otoczenia, ich rozpoznawania i kategoryzowania pozwala nam uzyskiwać cenne informacje z otoczenia, tym samym – w mniejszym lub większym stopniu – zmieniać nasze motywacje oraz zachowanie.

Węch – najbardziej wrażliwy zmysł

Węch jest ewolucyjnie najstarszym zmysłem, a w rozwoju jednostki zaczyna kształtować się około 8.–10. tygodnia życia płodowego. Płód wyraźnie wyczuwa zapach wód płodowych, a noworodek rodzi się z niemal całkowicie rozwiniętym zmysłem węchu. Jest on kluczowy do przeżycia (automatyczne pełzanie do piersi kierowane zapachem pokarmu, preferencyjne odwracanie głowy w stronę zapachu matki, który reguluje emocje). Powszechnie uważa się, że u człowieka węch jest raczej szczątkowy, ma małe znaczenie dla funkcjonowania. Wynika to być może z tego, że wrażenia węchowe przetwarzane są u ludzi na niższym poziomie w porównaniu do zwierząt oraz do innych zmysłów. Tymczasem okazuje się, że węch jest naszym najbardziej wrażliwym zmysłem. Co ciekawe, jesteśmy w stanie wykrywać niektóre zapachy w niższym stężeniu niż na przykład myszy, pokonujemy nawet psa, jeżeli chodzi o wykrywanie aromatów niektórych roślin. 
Węchem kierujemy się w większości przypadków bez udziału świadomości i na jego podstawie podejmujemy wiele subtelnych decyzji, z których nie zdajemy sobie sprawy. Wpływa on na obszary życia, z którymi w ogóle byśmy go nie powiązali: od głodu, przez tworzenie i utrzymywanie relacji, po wybory konsumenckie. 
Na sposób postrzegania zapachów – czy jest on awersyjny (interpretowany jako nieprzyjemny, od którego chcemy się oddalić), czy apetytywny (przyjemny, z którym chcemy mieć do czynienia) – wpływ mają osobiste doświadczenia, kontekst, zmienność genetyczna receptorów węchowych oraz zbiorowa pamięć zapachowa (nabyta podczas rozwoju gatunku). Żaden inny zmysł nie ma tak bezpośrednich połączeń z obszarami mózgu, które zaangażowane są w przetwarzanie emocjonalne (ciało migdałowate) i procesy pamięciowe (hipokamp).

Emocje

Wrażenia węchowe wywołują bardzo silne emocjonalne doznania, a wpływ zapachów na emocje i nastrój zależy w dużej mierze od przeszłych skojarzeń i osobistych preferencji. Wiemy, że zapachy mogą modulować istniejące stany emocjonalne, ale też je wywoływać (zapach perfum bliskiej osoby, w zależności od doświadczeń z nią związanych, może wywoływać uczucie radości lub smutek, obniżać lęk lub go wywoływać). Emocje związane z danym zapachem pojawiają się jeszcze przed jego percepcją, zanim świadomie zarejestrujemy bodziec i zrozumiemy, skąd i dlaczego te odczucia w danym momencie się pojawiły. Co więcej, emocjami rzeczywiście możemy się „zarażać” (szczególnie tymi o zabarwieniu negatywnym), między innymi za pośrednictwem węchu jesteśmy w stanie wyczuć stan emocjonalny innych osób, np. strach, co wywołuje u nas zaczątek podobnej reakcji.

Pamięć

Wspomnienia wywołane zapachem różnią się od tych wywołanych przez inne zmysły – są bardzo żywe, bardziej sugestywne, bardziej angażujące emocjonalnie niż te wywołane bodźcami wizualnymi. Dotyczą najczęściej zdarzeń dawnych, czyli z pierwszej dekady życia i związane są z pamięcią epizodyczną (ślady pamięciowe długotrwałe, dotyczące zdarzeń w określonym miejscu i czasie). Tworzą się na zasadzie uczenia skojarzeniowego (asocjacyjnego) – zapach jest zazwyczaj tłem dla sytuacji i związanych z nią emocji, skojarzony z nimi ożywia je.
Przywoływane na podstawie zapachów wspomnienia mogą wpływać na zdrowie fizyczne i psychiczne – pozytywne wspomnienia autobiograficzne są w stanie wywołać znaczące, pozytywne reakcje emocjonalne, co wiąże się z obniżeniem fizjologicznych markerów stresu, w tym ogólnoustrojowych wskaźników stanu zapalnego. 

Fizjologia

Zapachy mogą wpływać na aktywność psychofizjologiczną człowieka, jak również stan fizjologiczny może wpływać na postrzeganie zapachu, np. konkretne zapachy mogą pobudzać odczucie głodu, z drugie...